Inwerkingtreding Omgevingswet definitief op 1 januari 2024

De kogel is door de kerk: de Eerste Kamer heeft op 14 maart jl. ingestemd met inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1 januari 2024. Deze wet bundelt 26 wetten, 60 AMvB’s en 75 ministeriële regelingen op het terrein van het omgevingsrecht tot 1 wet, 4 AMvB’s en 1 ministeriële regeling. Heikel punt was – en is – het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). In deze bijdrage ga ik kort in op de Omgevingswet en de discussiepunten die aan de inwerkingtreding daarvan voorafgingen.

De Omgevingswet
Het startschot voor het optuigen van de Omgevingswet werd gegeven in het regeerakkoord van het eerste kabinet-Rutte in 2010.[1] In 2014 werd het voorstel van wet aan het parlement aangeboden en twee jaar later, in 2016, nam zij deze aan.[2] De inwerkingtreding, die in eerste instantie was voorzien in 2018[3], is uiteindelijk vijf maal uitgesteld tot de definitieve datum: 1 januari 2024. In de tussentijd is de wet verschillende malen gewijzigd en aangevuld, onder meer door de Invoeringswet Omgevingswet en Aanvullingswetten op deelterreinen van het omgevingsrecht, zoals grondeigendom en natuur.[4] De inhoud van de Omgevingswet was daardoor al geruime tijd bekend.

DSO als struikelblok[5]
De reden dat de inwerkingtreding nog enkele jaren op zich heeft laten wachten, is met name te wijten aan het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). Dit stelsel moet de uitvoering van de Omgevingswet ondersteunen. Een belangrijk onderdeel van het DSO is het Omgevingsloket. Dit beoogt een centraal loket te zijn voor de fysieke leefomgeving, waarin men gemakkelijk, door middel van een kaartviewer, kan raadplegen wat er in de fysieke leefomgeving is toegestaan en welke regels op een specifieke locatie gelden. Daarnaast moet het voor initiatiefnemers mogelijk zijn om vergunningen aan te vragen voor activiteiten die zij in de fysieke leefomgeving willen ontplooien. Naast het Omgevingsloket bestaat het DSO onder meer uit een landelijke voorziening voor het bekendmaken en beschikbaar stellen van overheidsdocumenten (LVBB) en een digitale koppeling tussen die overheidsdocumenten en de te raadplegen kaart.[6]

Het DSO werkt echter (nog) niet zoals beoogd. In de zomer van 2022 – toen de geplande inwerkingtredingdatum nog op 1 januari 2023 lag – nam de Eerste Kamer de motie Rietkerk c.s. aan.[7] Deze motie hield een ‘go/no-go-moment’ in: in afwachting van een nader advies van het Adviescollege ICT-toetsing (AcICT) over het DSO zou zij al dan niet instemmen met inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1 januari 2023.[8] Het AcICT stelde dat er nog onvoldoende zekerheid over de stabiliteit, betrouwbaarheid en technische werking van de DSO-keten bestond. Zij adviseerde, mocht worden gekozen voor verder uitstel, om tijd te nemen voor een fundamentele heroriëntatie van de ambities en transformatie van het DSO.[9] Als reactie op dit advies besloot minister de Jonge voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) de inwerkingtreding nogmaals op te schuiven – eerst naar 1 juli 2023 en later naar 1 januari 2024.[10]

Position papers, debat en stemming over inwerkingtreding per 1 januari 2024
Op 7 maart jl. stond het debat over de inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1 januari 2024 gepland. In aanloop naar dat debat hebben verschillende deskundigen nog eenmaal van zich laten horen door middel van position papers.[11] Sommigen waren (zeer) kritisch over inwerkingtreding per 1 januari 2024, met name vanwege de complexiteit en onzekerheid rondom de werking van het DSO.[12] Anderen waren positiever, mede omdat het vastleggen van een datum duidelijkheid biedt, maar benoemden wel meerdere punten van zorg.[13] Opvallend was een position paper van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (de Afdeling). Zij behandelt als hoogste bestuursrechter (hoger) beroepen binnen het omgevingsrecht en moet voor de uitoefening van haar taken kunnen werken met het DSO en de bijbehorende kaartviewer. Zij geeft aan zich onder andere zorgen te maken over de raadpleegbaarheid van omgevingsplannen in het DSO en het voorkomen van ‘witte vlekken’ in de kaartviewer als gevolg van het vernietigen van omgevingsplanregels. Om adequate rechtsbescherming aan burgers te kunnen bieden, wenst de Afdeling voldoende tijd te hebben – bijvoorbeeld 6 maanden – om het DSO te kunnen testen. Zij twijfelt of het DSO daarvoor op dit moment voldoende robuust en stabiel is.

Uit het debat op 7 maart 2023 bleek dat een deel van de Eerste Kamer vindt dat nog onvoldoende duidelijk is of het DSO naar behoren functioneert. Zij gaven aan daarom tegen inwerkingtreding per 1 januari 2024 stemmen. Anderen pleitten voor duidelijkheid omtrent de invoering van de Omgevingswet en vonden dat het tijd is om eindelijk een datum vast te zetten. Zij hebben er vertrouwen in dat het DSO op 1 januari 2024 voldoende gereed zal zijn. Op verzoek van senator Otten (Fractie-Otten) werd er hoofdelijk over de inwerkingtreding gestemd.[14] De stemming vond een week later plaats, op 14 maart 2023. Verschillende Eerste Kamerleden legden voorafgaand aan de stemming nog een verklaring af, waarin zij hun overwegingen ten aanzien van hun voor- of tegenstem kenbaar maakten. Uiteindelijk stemden er 41 senatoren voor en 29 senatoren tegen inwerkingtreding per 1 januari 2024.[15] Dit betekent dat, na jaren uitstel, de Omgevingswet definitief op die datum in werking zal treden.

Slot
Met de stemming op 14 maart 2023 komt er een einde aan de onzekerheid over wanneer de Omgevingswet in werking zal treden. Over minder dan 10 maanden vormt de Omgevingswet hét juridische kader voor de fysieke leefomgeving en activiteiten die daar gevolgen voor (kunnen) hebben. Gelet op onder meer het advies van het AcICT, de position papers van deskundigen en de debatten in de Eerste Kamer is er in ieder geval nog werk aan de winkel. Het is zaak dat er de komende tijd flink aan het DSO wordt gesleuteld en daarmee wordt getest, zodat alle betrokkenen straks (ook) met de digitale ondersteuning van de Omgevingswet overweg kunnen. De deadline – 1 januari 2024 – ligt nu immers vast!

Cursusprogramma

Het IBR heeft een uitgebreid cursusprogramma klaar staan om iedereen op tijd klaar te stomen voor het werken met de Omgevingswet. Ook zullen wij de komende maanden met diverse nieuwe publicaties komen op het gebied van het komende omgevingsrecht.

Eindnoten
1. Regeerakkoord VVD-CDA, ‘Vrijheid en verantwoordelijkheid’, 2010, p. 29.
2. Kamerstukken II 2013/14, 33 962, nr. 1-2; Stb. 2016, 156 (Omgevingswet).
3. Kamerstukken II 2014/15, 33 118, nr. 17, p. 2 (Omgevingsrecht).
4. Zie Stb. 2020, 172 (Invoeringswet Omgevingswet), Stb. 2020, 83 (Aanvullingswet geluid), Stb. 2020, 87 (Aanvullingswet bodem), Stb. 2020, 310 (Aanvullingswet natuur) en Stb. 2020, 112 (Aanvullingswet grondeigendom).
5. De meningen over het DSO zijn verdeeld, het voert in het kader van deze bijdrage te ver om daar op in te gaan, voor meer informatie zie o.m. J. Struiksma, ‘Digitaal Stelsel Omgevingswet: iedereen doet mee, maar de gebruiker blijft buiten beeld’, TBR 2018/100, J. Struiksma, ‘The devil is in the detail: Waarom de eenheidsambitie van DSO faalt’, TBR 2021/104, A. Drahmann & J.H.M. Huijts, ‘Het Digitaal Stelsel Omgevingswet: ICT-flop of belofte voor de toekomst?’, Computerrecht 2021/113 en D. Korsse, ‘Eisen aan het DSO voor een goede ontsluiting van het omgevingsplan’, TBR 2023/14.
6. Zie iplo.nl/digitaal-stelsel/introductie/hoofdlijnen/ en https://iplo.nl/digitaal-stelsel/omgevingsloket/introductie/.
7. Kamerstukken I 2021/22, 33 118, DZ (Rietkerk c.s.).
8. J.J. Karens, ‘Debat Inwerkingtreding Omgevingswet: duidelijkheid over onduidelijkheid’, TBR 2022/79,
par. 4.
9. Brief van het AcICT van 10 oktober 2022 aan de Eerste Kamer (kenmerk: 2022-0000555343).
10. Brief van de minister voor VRO van 14 oktober 2022 (kenmerk: 2022-00005550582) en 26 januari 2023 (kenmerk: 2023-0000055553).
11. Zie www.eerstekamer.nl/infodossier/position_papers_tbv_debat_over.
12. Zie bijv. de position papers van Lieuwe Koopmans (Tercera) en Jan Struiksma (VU).
13. Zie bijv. de position papers van Martijn Verwoerd (Bouwend Nederland), Ruben Vlaander (Omgevingsdiensten) en Koos Seerden (Kennislab Omgevingswet).
14. Zie het verslag van het debat op www.eerstekamer.nl/nieuws/20230307/inwerkingtreding_omgevingswet.
15. Zie www.eerstekamer.nl/verslag/20230314/verslag.

Deze blog is ook verschenen als redactioneel in Actualiteiten Bouwrecht (16 maart 2023), de wekelijkse nieuwsdienst van het Instituut voor Bouwrecht.